Robert McMillen

Fán am a léifidh tú seo, seans go mbeidh an tAthair Shay Cullen, i bpríosún i Manila.

Tá an sagart as Dún Laoghaire – a ainmníodh do Dhuais Nobel na Síochána – sásta bheith curtha i gcillín le aird a dhíriú ar uafás thionscail an ghnéis sna hOileáin Fhilipíneacha, áit a bhfuil sé ag obair inti le 38 mbliain.

Is as Glas Tuathail, Dún Laoghaire do Shay Cullen. Deir sé gur chinn sé bheith ina shagart mar go raibh sé ag iarraidh rud éigin fiúntach a dhéanamh lena shaol agus é ina fhear óg.

“Ní raibh seans ar bith agam dul ar ollscoil mar nach raibh mo thuismitheoirí ar dhóigh ar bith saibhir agus ní bhfuair mé na grádanna a bhí ag teastáil.

“Bhí mé breá idéalach agus ba iad na missionary societies an t-aon bhealach ina dtiocfadh liom an t-idéalachas sin a chur ag obair,” ar sé.

Cuireadh an tAthair Cullen go hOlongapo City ar Subic Bay, turas thrí uair a chloig ó thuaidh ó Maníla i Mí Mheán an Fhómhair, 1969.

B’ansin a bhí bunáit ollmhór chabhlaigh de chuid Mheiriceá agus, 60 míle ar shiúl, bhí bunáit a bhí níba mhó arís, Clarke Air Base, ónar imigh eitleáin Mheiriceánacha le buamaí a thitim ar Vietnam.

“Bhí bailte móra striapacha taobh amuigh de gheataí na mbunáit seo,” arsa an t-Athair Cullen. “I gcomhair leis na hoibrithe sóisialta a raibh mé ag obair leo, fuair muid amach go raibh paistí chomh hóg le naoi mbliana d’aois á n-úsáid mar striapaí.

D’éirigh thar barr leis an chéad fheachtas a raibh an t-Athair Cullen gníomhach ann.
“I ndiaidh muid feachtas a reáchtáil bunáiteanna míleata Mheiriceá a dhruidim – feachtas ar éirigh leis i ndiaidh deich mbliana – cuireadh deireadh go hiomlán le tionscal an ghnéis.

“Rinne muid tarrtháil ar chuid mhór de na hoibrithe gnéis – ach thug an rialtas áitiúil tacaíocht don tionscal seo as ar eascraíonn gach sort oilc – mi-úsáid drugaí, teaghlaigh briste, HIV agus SEIF, dúshaothrú ban agus paistí, foréigin agus coiriúlacht,” arsa an t-Athair Cullen.

I ndiaidh thrí mbliain, tháinig sé ar ais le tacaíocht ó pholaiteoirí éillitheacha Filipíneacha agus Mafia idirnáisiúnta an ghnéis.

Deir Unicef go bhfuil mi-úsáid a dhéanamh ar suas le 60,000 duine óg dúshaothraithe. Deir eagraíochtaí neamhrialtasacha go bhfuil suas le 100,000 i gceist.

Ní fios cá mhéad duine fásta atá páirteach, na céadta míle b’fhéidir, dar le Shay Cullen.
Cad é mar a thiocfadh le rialtas bheith i bhfách leis an chineál seo “tionscail” a fhágann an ghruaim gach áit ina dhiaidh?

Bhuel, seo roinnt staitisticí. I 2005, chuaigh corradh le 2.6 milliún turasóir ón choigríoch chun na nOileán Filipíneacha. Chaith siad tuairim’s ar $2.4 billiún sa tír. I mbliana, tá roinn turasóireacht na tíre ag dúil le 3 mhilliún turasóir, an líon is mó riamh agus tá an rialtas ag dúil go gcaithfidh siad idir $2.8 billiún agus $2.9 billiún.

Tá siad ag dréim le cúig mhilliún cuairteoir fá 2010. Bheadh sin go breá dá mba teaghlaigh a bhí á mealladh chun na n-oileán áille seo ach, de réir suirbhé a rinneadh i 2004, 62.4 faoin chéad de thurasóirí, fir leo féin nó ina ngrúpaí a bhí iontu, sin triúr as gach cúigear. I measc na dturasóir Seapánach, fir a bhí in 79 faoin chéad acu!

Agus tá na hÉireannaigh páirteach ann fosta.

Tá fear a bhíodh sa RUC, chun tosaigh i dtionscal an ghnéis i gcathair Angeles. Deir an tAthair Cullen go gcuireann an fear seo cailíní faoi 16 bhliana d’aois ar fáil do thurasóirí gnéis.

Deir an tAthair Cullen gurb é tacaíocht an rialtais agus an bhochtaineacht an dá chúis is mó atá leis an fhadhb.
“Tá an bhochtaineacht cruthaithe ag an elite ceannais – 2% den daonra – ar leo 70% de mhaoin na tire. 86 milliún duine ina gcónaí san hOileáin Fhilipíneacha,” arsa an sagart Columban.

Bhunaigh Shay Cullen the PREDA Foundation (People’s Recovery, Empowerment and Development Association) i 1974. Shábháil an eagraíocht paistí ó na príosúin, ó na drúthlanna, agus déanann siad iarracht an pobal a chur ar an eolas fán dóigh a dtig leo paistí a chosaint agus le drochíde a chur faoi bhráid na n-údarás – an chuid atá inmhuiníne!

“Anuas ar sin, tá oifig dhlí againn a théann sa tóir ar lucht chiaptha ban agus páiste, ar na turasóirí gnéis, idir bhunadh na háite agus choimhthigh,” arsa an t-Athair Cullen.

Ní nach ionadh, tá naimhde déanta ag PREDA i measc Mafia an ghnéis agus i measc pholaiteoirí áitiúla atá ag iarraidh an eagraíocht a dhruidim síos.

Tá siad á dhéanamh seo fríd thaicticí éagsúla, an ceann is mó a cuireann bac ar obair PREDA ná líomhaintí leabhalacha ina n-éadan.

I dtír shibhialta ar bith, bheifeá ag brath ar na breithiúna agus ar an phóilineacht bheith ar son an chirt, cosantóiri na maitheasa, ach níl sin amhlaidh sna hOileain Fhilipineacha.

“Níl sé sin fíor anseo ar an drochuair,” arsa Shay. “Tá an corbadh agus an bhreabaireacht forleathan. Tá nascanna mífholláine idir polaiteoirí agus na peas agus idir lucht gnó agus na peas. Tá an córas dlí truaillithe ag na nascanna sin chomh maith.

“Choir a bheith go bhfuil sé indéanta an dlí a chur ar mhí- úsáideoirí. Is féidir le cás cúirte a bhaineann le éigniú páiste mairstin suas le cúig bliana. Sa tréimhse sin, imíonn na finnéithe uilig as radharc agus bíonn an oiread sin brú ar an phaiste go n-éiríonn sé nó sí as an chás,” ar sé.

Sin an taictic atá ag lucht an oilc – rudaí a shíneadh amach a oiread agus is féidir. Tá siad ag baint úsáide as an taictic ceanna ina dtroid in éadan PREDA, ag cur cás i ndiaidh cás leabhail ina n-éadan.

De ghnách, díolann PREDA na bannaí agus troideann siad an cás ach deir an t-Athair Cullen go bhfuil sé féin agus a eagraíocht dúdóite le Mafia an Ghnéis a bhíonn de shíor ag cur na gcásanna gan bhunús seo agus gach sort eile caimiléireachta ina n-éadan le stop a chuir lena gcuid oibre. Deir sé anois gur mithid dó stopadh.

“Íocann muid bannaí agus leanann na cásanna cúirte ar aghaidh agus ar aghaidh, maireann siad suas go dti sé nó seacht de bhliana. Tá ‘an judiciary’ – dlíodóirí, ionchúisitheoirí, breithimh (in amanna), na péas, tá siad uilig ag déanamh airgid as seo uilig.

“Má dhiúltaíonn muid bannaí a íoc, agus má­ chuirtear i bpríosún muid, beidh muid ábalta aird a dhíriú ar an éagóir, an seanadh cirt agus an síor-sháinniú (frame up) a gcaitheann muid a fhuilstin. Cuireann muid an oiread sín ama agus airgid agus dúthrachta amú ag troid in éadan seo uilig.

Deir an t-Athair Cullen go bhfuil sé tiomanta go rachaidh sé go príosún mura stopann an feachtas in éadan a eagraíochta.

“Má chiallaíonn sé go gcaithfidh PREDA dul amach ar na sráideanna, meirgí agus buabhaill againn, ceamairí teilifíse agus preas ócáidí, leis an mhí-iompar seo a chur os comhair an phobail, caitheann muid á dhéanamh. Cosnóidh an Tiarna muid ó na bagairtí báis agus an ciapadh,” ar sé.

Tá féin-bheathaisnéis an Athar Shay Cullen, ‘Passion and Power’, ar fáil ar an idirlíon nó fríd shiopaí maithe leabhar.

Is féidir tuilleadh eolais a fháil ar PREDA ag an suíomh idirlín; is féidir teagmháil a dhéanamh leis an Athair Cullen ag preda@info.com.ph

* Foilsíodh an t-alt seo don chéad uair i 2007.

Lá breá samhraidh, an ghrian ag briseadh na gcloch, cailíní óga ina ngúnaí éadroma ildaite amuigh ag coisíocht faoin aer the.

Tá bean amháin amuigh ag baint suilt as an teas agus í ag siopadóireacht ar Bhóthar na Seanchille ach aistrítear as an saol sona achan lá í go dtí an t-uafás. Taobh istigh de leathbhomaite, tá spreachall fola uirthi, fuil an fhir atá ina luí ar an bhóthar, agus beirt fhear ag scaoileadh piléar isteach ina chloigeann. Ainneoin gur impigh sí ar an bheirt stopadh, chuir siad tuilleadh piléar isteach san fhear agus é ina luí ar an talamh. B’iomaí duine, idir mhná agus phaistí, a bhí trámaithe ag an eachtra.

Ball d’fho-ghrúpa de chuid an UVF, The Red Hand Commandos – a raibh bá ag cuid dá bhaill leis an Ghaeilge – a bhí in Bobby Moffett, iar-phríosúnach dílseach.

Is cosúil gur thit Moffett amach le baill shinsearacha den UVF i ndiaidh dá dheirfiúr bheith ruaigthe óna teach cónaithe ag an eagraíocht pharaimíleatacha

Ainneoin gur uafás atá i ndúnmharú ar bith, tá iarmairtí polaitiúla ag baint leis an cheann seo.

Níl sé ach ocht mí ó dhearbhaigh an Coimisiún Neamhspleách Idirnáisiúnta um Dhíchoimisiúnú (IICD) go raibh airm an UVF díchoimisiúnaithe. “The international decommissioning body has confirmed that the UVF has completely decommissioned its weapons,”  dúirt na meáin linn.

Anois, más fíor na líomhaintí, ba é an UVF a mharaigh Bobby Moffett ar an 31 Bealtaine, rud a chiallódh mar dhíchoimisiúnaigh siad a gcuid airm uilig.

Tháinig deireadh leis an reachtaíocht a bhain leis an díchoimisiúnú i mi Feabhra na bliana seo mar sin, más fíor go bhfuil airm i seilbh an UVF déanfaidh sé ceap magaidh den phróiseas malltriallach ar fad ó bunaíodh an IICD i 1997. Tá sos cogaidh an UVF faoi scrúdú anois ach is beag a dhéanfar.

Ní chreidtear gur thug ceann ar bith de na grúpaí paraimíleatacha gach dá raibh acu agus an tá an chontúirt ann go dtosófar ar iad a úsáid diaidh ar ndiaidh.

D’áitigh an Coimisiún Neamhspleách Monatóireachta (IMC) go bhfuil bagairt na n-easaontóirí Poblachtanacha “significant and severe.”

Thuairiscigh an IMC gur chreid siad nach raibh an UDA gníomhach in eachtra sceimhlitheoireachta agus moladh iad as an cheannaireacht a bhí a léiriú ina measc agus an bhagairt ó phoblachtanaigh ag méadú. Sin ráite, bhí an IMC den bharúil gur choinnigh an dá ghrúpa airm agus tá a fhos ag an saol mór go raibh siad páirteach sna hionsaithe ar imircigh Roma anuraidh.

Is doiligh oibriú amach cén leas atá leis an hairm dílseachta seo. Ó thaobh ghunnaí agus ábhar pléascáin an CIRA agus an RIRA, tá straitéis éigin ag baint lena n-úsáid. Tá an straitéis sin bómánta, mídhaonna, agus tá an teip i ndán do mar a bhí feachtas an IRA ó 1956-1962 a theip air mar nach raibh tacaíocht an phobail aige. Tá sé mar a gcéanna le feachtas úr seo chomharbaigh IRA an ama sin ach ní fhios cá mhéad duine a gheobhaidh bás dá dheasca.

Maidir le gunnaí na ngrúpaí dílseachta, níl aonduine ag maíomh gur gléasanna iad le stádas éigin polaitíochta a chaomhnú ach gur minice a bhainfear úsáid astu le coimhlintí suaracha mífheidhmiúila

Agus lena linn ..

Bhí mé ag amharc ar an teilifís ag tús na míosa seo, ar chlár darbh ainm Life Matters ina ndearna Gerry Robinson iniúchadh ar obair Iontaobhas Bhéal Feirste nó the Belfast Health and Social Care Trust mar is fearr aithne air.

Léirigh Robinson an dóigh a bhfuiltear ag déileáil le páistí atá faoi chúram. Bhí scéal Abi, déagóir a tháinig ar an saol cionn is gur éigníodh a máthair, truamhéalach. Bhí sí in ionad cúraim a fhad is a bhí an mháthair ag fáil cóir leighis do mhí-úsáid drugaí. Cailín bríomhar ach goilliúnach a bhí in Abi agus bhí cuma bhriste uirthi ainneoin an gealgháire agus í ag fanacht le teaghlach altramais teacht fána choinne.

Dúirt ceannaire seirbhísí páistí an Iontaobhais go raibh cúrsaí altramais “tríú domhanda” ó thuaidh.

Léirigh Robinson fosta Muckamore Abbey, ospidéal ina bhfuil, dar leis na húdaráis, 160 duine nár chóir a bheith ansin ach tá sé thar a bheith deacair “áiteanna sa phobal” a fháil d’othair Muckamore. Tá daoine lonnaithe ansin ar feadh 25 bliana nó níos faide agus níor fhág ach beirt anuraidh. Tá riachtanais chasta ag na háitritheoirí agus is annamh a bhíonn an saol taobh amuigh ábalta déileáil leo. Tchi Dia an tionchar a bheas ag na ciorraithe atá ag teacht ar mhuintir éadóchasach Muckamore.

Clár thar a bheith cumhachtach a bhí in Life Matters agus beidh muid ag cur muinín inar bpolaiteoirí áitiúla seirbhís éifeachtach sláinte a riarfaidh ar dhaoine in áit a bheith ag riar ar chuntasóirí a bheith mar thosaíocht acu.

Ach.

Sular thosaigh Life Matters, taispeánadh réamhbhlaiseadh de chlár a bheadh ar an teilifís an oíche dar gcionn. Bheadh Spotlight ag plé “Aontas Aontachtach” agus sa réamhbhlaiseach, chuala muid Jeffrey Donaldson ag caint ar oidhreacht a shinsir agus David McNarry ag rá nach dtiocfadh leis cur suas le Martin McGuinness mar Chéad Aire.

An tAontas. An pobal Aontachtach. Sinn Fein a choinneáil in áit na leathphingine. Sin an chloch is mó ar phaidrín an DUP agus an UUP/UCUNF nó cibé ainm atá orthu inniu.

Ní nach ionadh go gcreideann Robinson gur bac atá i bpolaiteoirí áitiúla d’fheabhsú an chórais shláinte ó thuaidh.

Baineadh geit asam. Tá cuid de mo theaghlach báite sa náisiúnachas ó rinne mo mháthair mhór teachtaireachtaí do James Connolly le linn dó bheith i mBéal Feirste idir 1910 agus 1914. Bhí muid inár gcónaí in iarthar Caitliceach Bhéal Feirste leis na cianta ach de réir daonáireamh 1911, atá ar fáil ag www.census.nationalarchives.ie baill de chuid Eaglais na hÉireann a bhí sna McMillens!

B’éigean an scéal a phlé le gaolta i Sasana agus leis an chuid ba shine de chairde na clainne, agus ón iniúchadh sin a tháinig scéalta fán teaghlach nach raibh ach ag beirt nó triúir. Mar shampla, bhíodh sin-seanathair de mo chuid ina mháistir ar lóiste den Ord Oráisteach i nDún Éidinn sna 1880í. Bhí máthair m’athar mhóir ina lady-in-waiting de chuid an Bhanríon Victoria. Bhí sé thar a bheith corraitheach theacht ar an eolas – nó ar na finscéalta, b’fhéidir – sin.

Ag dul fríd an daonáireamh, tháinig mé ar mo mháthair mhór, Clara Delaney, sa teach inar thóg sí a clann féin ach i 1911, bhí sí 14 bliana d’aois, í ina “mill worker” agus í ina conaí lena tuismitheoirí tráth a raibh Connolly ag eagrú sóisialaigh Bhéal Feirste.

(Ainneoin go raibh Connolly ag obair i mBéal Feirste, ar lá an daonáirimh, 2ú Aibreán 1911, bhí sé i 70, Lotts Road South lena bhean Lillie, a iníonacha agus a mhac.)

Bhí mo bhean chéile an-tógtha le fáil amach go raibh stáblaí agus searbhóntaí ag a sinsir siúd. Agus mo chara Iodálach atá 92 bliain d’aois, bhí deora ina shúile agus é ag breathnú ar na Fortes agus na Fuscos agus na hAngelones ó thus an chéid seo caite, daoine a shiúil trasna na hAlpaí ón Iodáil isteach sa Fhrainc agus uaidh sin go Sasana agus ar aghaidh go hÉirinn le caifelanna agus siopaí uachtar reoite a reáchtáil.

Sin, b’fhéidir, an ghné iontach daonna a bhaineann le digitiú agus foilsiú daonáireamh 1911 ar an idirlíon, go dtugann sé clanna agus gaolta cóngarach dá chéile, ag athchruthú dáimh a bhí caillte le fada, b’fhéidir.

Tá tuairisceáin daonáirimh na hÉireann á gcoimhéad ag Cartlann Náisiúnta na hÉireann agus i mbliana foilsíodh na tuairisceáin do 1911 do cheithre chontae – Baile Átha Cliath, Aontroim, An Dún agus Ciarraí – ar an idirlíon.

(Foilseofar an chuid eile de na contaetha ar-líne diaidh ar ndiaidh, Corcaigh agus Gaillimh fá mhí Meithimh na bliana seo.)

Ar na tuairisceáin, tá ainm, aois, gnéas, nasc leis an cheann teaghlaigh, creideamh, stádas pósta, agus an contae nó an tír inar rugadh gach ball den teaghlach.

Léirítear cé acu tá léamh nó/agus scríobh ag na daoine agus cé acu tá Gaeilge acu nó nach bhfuil. I 1911 fosta, b’éigean do na mná pósta scríobh síos cá fhad a raibh siad pósta, líon na bpáistí a rugadh beo agus an líon acu a bhí beo fós.

Chomh maith, tá cur síos ar na tithe a raibh daoine beo iontu – líon na bhfuinneog, líon na seomraí etc. –  fíricí a thugann spléachadh dúinn ar shaol laethúil ár sinsir. Ach ní tithe amháin atá san áireamh – rinneadh cuntas ar dhaoine ar bhadaí, i dtíthe oibre, in otharlanna, ar choláiste nó scoileanna cónaithe, i mbeairicí, in institiúidí do “Idiots and Lunatics” agus i bpríosún.

Curtha le chéile, tá pictiúr glinn againn den aimsir anallód.

Leis an éacht seo a chuir i gcrích, chuaigh Cartlann Náisiúnta na hÉireann i bpairtneireacht le Library and Archives Canada, eagraíocht atá ar thús cadhnaíochta maidir le digitiú páipéar stáit.

Chuir CNÉ na mícreascannáin ar a bhfuil na tuairisceáin go Ceanada agus rinne LAC an obair mhaslach, na tuairisceáin a dhigitiú agus córas cuardaigh a dhearú.

D’éirigh thar barr leo. Tá an suíomh thar a bheith simplí a úsáid.

Is féidir ainm duine a chur isteach agus aimseoidh sé gach duine den ainm sin ingach contae nó sa chontae a roghnaíonn tú. Ansin, is féidir cliceáil ar an Household Return (Form A) agus feicfidh tú an fhoirm díreach mar a líon d’athair mór nó do shin-sheanathair isteach é.

Nó thig leat ainm sráide nó baile fearainn a chur isteach agus gheobhaidh tú amach cé uilig a bhí ina gcónaí sa cheantar sin, bíodh sé chomh mór le Sackville Street (tugadh Sráid Uí Chonaill uirthi don chéad uair i 1924) nó chomh beag le Cathair Saidhbhín.

Tá tábhacht leis an áis ar ndóigh, do lucht ginealaigh, do staraithe áitiúla, agus do scoláirí éagsúla.

Cuirfidh an 70 mílliún duine ar de shliocht na hÉireann iad, meastar, daoine a bhfuil suim ina bhfréamhacha ar ais ar an sean-fhód.

Is seoid é an suíomh ar chúiseanna éagsúla.

De réir an daonáirimh, bhí 4,390,219 duine ina gcónaí in Éirinn i 1911, 2,192,048 acu fireann agus 2,198,171 acu baineann.

Bhí 304,802 duine ina gcónaí i gContae Áth Cliath, 386,947 i mBéal Feirste agus 76,673 i gCorcaigh.

Bhíodh teaghlaigh mór san aimsir réamh-fhrithghiniúint seo ach bheadh siad níba mhó ach go bé go bhfuair an oiread sin páiste bás. Tá an tragóid le feiceáil i dtuairisceán i ndiaidh tuairisceáin, clanna a chaill páiste nó páistí mar gheall ar cheann de na galair a bhí coitainta ag tús an chéid seo caite i gceann de na tíortha ba bhoichte san Eoraip, Éire.

Ach tá éacht eile déanta ag an Chartlann Náisiúnta anuas ar na figiúirí seo a bhailiú agus a chur ar fáil.

Bhí sé tábhachtach dar leo, go mbeadh míniú ar chomhthéacs na bhfigiúirí loma ar fáil do dhaltaí scoile ach go háirithe nuair atá na bun fhoinsí an-tábhachtach do dhaltaí dara leibhéil.

Tá cur sios ar thriúr de na ceithre contae atá foilsithe ina bhfuil eolas suimiúil don dalta agus don duine fásta.

What was Dublin like in 1911 is teideal don alt ar phríomhchathair na hÉireann a bhí mar chathair mhór de chuid Impireacht na Breataine ag an am, deighilt iontach idir na haicmí agus idir chultúir éagsúla na cathrach.

De réir an ailt, bhí Baile Átha Cliath i gcroí na himpireachta i 1911 agus Ard-Leifteanant i réim i gcaisleán Bhaile Átha Cliath ach bhí an chathair ag athrú agus tháinig sé chun cinn le linn an Frithdhúnadh Mór i 1913. Bhí fonn troda ar an aicme oibre agus iad eagraithe ag Connolly agus ag Jim Larkin.  Ní nach ionadh. Bhí na mílte ina gcónaí in árasáin, clann nó cúpla clann san aon seomra amháin, an bás mar chompánach buan i slámanna a bhí ní ba mheasa na trinsí an Chead Chogaidh Domhanda dar le scríbhneoir amháin.  Tháinig Éirí Amach na Cásca i 1916 ansin Cogadh na Saoirse agus an Cogadh Cathartha. Mura raibh siad ag troid sa bhaile, b’iomaí Dub a liostáil in Arm na Breataine le dul i ndeabhaidh “cearta na náisiún beaga” i dtrinsí Gallipoli, Flanders agus an Somme.

Nó chuaigh siad go Meiriceá le obair a chuartú cionn is nach raibh jabanna ar fáil in Éirinn.

Sin ráite, bhí cumhacht an mheánaicme Caitliceach ag fás sa tír ag tús an chéid seo caite, aicme a bhí sásta nósanna na Sasanach a leanstan. Ag an céanna, áfach, bhí Pádraig Mac Piarais ag iarraidh an chultúr Gaelach a chur chun cinn fríd an chóras oideachais – agus an réabhlóid!

(Tá tuairisceán an Phiarsaigh le feiceáil sa daonáireamh, é ina chónaí ag uimhír a 20.2, Haroldsgrange. Sa teach, tá a mháthair Margaret, a dheirfiúr Margaret, a dheartháir Willie, col ceathair darb ainm Maighréad Ní Bhradaigh agus fear eile a raibh Úilfrid Mac Lochlainn air.)

Meabhraíonn an t-alt dúinn go raibh WB Yeats agus James Joyce  ina chónaí sa chathair chéanna (bhí Joyce i dTrieste la an chomháirimh) agus go raibh Sean O’Casey agus Lady Gregory agus Amharclann na Mainistreach ar obair.

Bhí Baile Átha Cliathach eile ann a d’athraigh stair pholaitiúil na hÉireann, Sir William Carson.

(Maíonn mo chara Iodálach gur de shliocht na hIodáile é Carson agus gur Carsoni a bhíodh air!

Sa chathair cois Lagáin, mura raibh an gnáth-Éireannach ag smaoineamh ar neamhspleáchas a bhaint amach, ní raibh aonduine ó thuaidh ag meabhrú ar stát Sé Chontae ach oiread.

Bhí tionsclaíocht i mBéal Feirste nach raibh i mBaile Átha Cliath. Leoga i 1911 bhí siad ag críochnú ceann de na soithigh ba chlúití i stair an domhain – Titanic. Ainneoin go ndeachaigh sí go tonn poill, mar a deir muintir na longlainne, bhí an long foirfe nuair a d’fhág sí Beal Feirste!

Bhí an seicteachas faoi lán seoil ar ndóigh an tráth seo agus Home Rule i mBéal achan duine.

Ag amharc ar an daonáireamh, áfach, ní raibh tíreolaíocht sheicteach na cathrach mar atá anois, agus bhí ceantracha meascaithe níos mó ná mar a bheifeá ag súil leis. Bhí tithe pobail Protastúnacha ar Bhóthar na bhFál mar shampla agus dhá shráid ar Bhóthar na Seanchille baiste as sagairt Chaitliceacha!

Maidir le Ciarraí, mairfidh áilleacht mhaorga an chontae go buan ach céad bliain ó shin, bhí bochtaineacht uafásach ann, go háirithe ar na cóstaí. Ón Ghorta Mhór go 1911, chaill an contae tuairim’s ar 130,000 duine.

Seo an saol a raibh aithne ag Peig Sayers air agus tá míonsonraí Pheig – nó Margaret Guiheen – agus a gaolta le feiceáil sa daonáireamh.

Agus tá pictiúir ghleoite ar an suíomh chom maith – Castle Street i dTrá Lí, an Puck Fair, agus foireann Chiarraí a bhain Craobh na hÉireann i 1903. (No, ní raibh Jacko ag imirt ag an am!)

Is áis iontach é daonáireamh 1911 agus tá gach moladh tuillte ag muintir Chartlann Náisiúnta na hÉireann agus Library and Archives Canada as togra chomh mór sin a dhéanamh sa dóigh is go bhfuil sé an-simplí ag an ghnáthdhuine feidhm agus tairbhe a bhaint as – agus tá sé saor in aisce!

Tá na haicmí uilig ann, naisiúntóirí Chiarraí agus dílseoirí Bhóthar na Seanchille; seandaoine a mbeadh cuimhne acu ar an Ghorta Mhór; daoine mire i ngealtlanna, searbhóntaí agus an uasaicme; Dubhghlas de hIde agus Sir Edward Carson. Daoine aitheanta agus “the plain people of Ireland.”

Mo shinsir agus do shinsir-sa. Cuireadh iontas ormsa. Cá mhéad iontas eile atá i ndaonáireamh 1911?

Ó shraith an bháis go dtí an t-athbhreith i gConamara “Is deas liom bheith anseo,” a deir Sunny Jacobs liom. “Ar ndóigh, is deas liom bheith áit ar bith na laethanta seo.” Is greann atá i gceist ach tá uafás dochreidte taobh thiar den ghreann. Chaith Sunny 17 mbliana i bpríosún – 5 bliana acu ar “Death Row” nuair nach raibh cead ag aonduine labhairt lei – as dúnmharú bheirt phóilín i 1976, coir nach ndearna sí. Chaill sí teagmháil lena beirt pháiste, maraíodh a beirt thuismitheoir i dtaisme eitleáin le linn di bheith i bpríosún, agus cuireadh a páirtí chun báis as an choir chéanna. Ach tugann Sunny Jacobs buíochas gach lá go bhfuil sí beo. Cén cineál duine a bhí in Sonia Jacobs sular tharla an t-uafás seo di? Deirtear go raibh sí ag cleachtadh “hippy lifestyle”. Cad é an chiall a bhí leis sin?

“Bhuel, chreid mé i síochán agus i ngrá agus feoilséantóir a bhí ionam. Bhí mé i mo chónaí ar imeall an tsochaí, mar a déarfá, ach ní raibh mé éagsúil ó chuid mhór daoine eile. B’fhéidir go raibh mo chéad pháiste agam níba luaithe ná mar is gnách, bhí mé scartha ó mo pháirtí, ach bhí mé ag obair agus ag tabhairt aire do mo mhac. Ar ndóigh, ag an am sin, ní raibh daoine chomh tuigseach sin fá chailíní a raibh páistí acu agus gan iad pósta. “Ba í an bhrionglóid a bhí agam go mbeadh fear chéile agam, athair do mo mhac agus go mbeadh saol sona sásta agam ina dhiaidh sin,” arsa Sunny. Nuair a bhuail sí le Jesse Tefaro, chreid Sunny gur fíoradh a haisling.

Fear cineálta, cneasta a bhí in Jesse – ainneoin go raibh sé i dtrioblóid leis an phéas roimhe, ag caitheamh sealanna i bpríosún, ach ghlac sé le stíl bheatha Sunny agus bhog siad in aontíos lena chéile, i Miami, Florida. “Bhí Miami i bhfad níos tuathúla ná mar atá se inniu. D’fhéad muid dul amach agus an bhricfeasta a bhaint de na crainn thart orainn – oráistí, cnóanna cócó agus araile,” ar sí. Rugadh leanbh don lánúin ach níorbh fhada gur chinn Jesse go gcaithfeadh sé imeacht lena chuid “fadhbanna pearsanta” a leigheas agus chinn Sunny go rachadh sí ina chuideachta. Bhí sí i ngrá leis an bhrionglóid a bhí aici agus d’fhág sí an saol ídileach seo le Jesse a leanstan i dtreo an uafáis. I mí Feabhra 1976, bhí an bheirt ag imeacht leo nuair a d’ofráil cara Jesse, fear darbh ainm Walter Rhodes, síob dóibh. Bhuail Walter agus Jeese lena chéile i bpríosún blianta roimhe. (Ní raibh a fhios ag Sunny go raibh Jesse i bpríosún go dtí raibh sí ag súil amach leis ach chreid sí, má chaith duine a sheal i bpríosún, go raibh “an scláta glan.” “Mar sin, níor iarr mé ceadúnas tiomána ar Walter Rhodes, ní raibh ann ach go raibh sé ag tabhairt síob dúinn,” arsa Sunny.

Bhí an cúigear – Rhodes, Tefaro, Sunny agus an bheirt pháiste, Eric a bhí 9 mbliana d’aois agus Tina a bhí 10 mí d’aois – ar an bhealach ó thuaidh ar an Interstate 95 nuair ghlac siad sos in áit a bhí leagtha amach do thiománaithe. I ndiaidh tamaill bhig, tháinig beirt phóilín, Phillip Black, agus oifigeach a bhí ar chuairt ó Cheanada, Donald Irwin, ar gháth-phatról Insíonn Sunny an scéal. “Chonaic na póilíní gunna in aice le suíochán an tiománaí, d’oscail an doras, thóg amach an gunna agus d’ordaigh an bheirt fhear amach as an charr agus ansin ag pointe éigin, thosaigh an scaoileadh. Bhí mise i gcúl an chairr agus chlúdaigh mé na páistí agus nuair a bhí an scaoileadh thart d’amharc mé le go bhfeicfinn an raibh Jesse maith go leor. Chonaic mé na póilíní ar an talamh agus gunna i lámh Walter Rhodes a bhí ag screadaigh orainn dul isteach i gcarr na bpéas. “Isteach linn agus thiomain sé leis agus muid ag urnaí go stopfaí muid ag seicphointe, rud a tharla. Scaoil na póilíní ar an ghluaisteán ach ba é Rhodes amháin a bhí gortaithe. Thiocfadh linn uilig bheith marbh ach bhí faoiseamh orainn gur chreid muid go ndearnadh tarrtháil orainn, ach ní raibh sé amhlaidh. “Gabhadh muid uilig, cuireadh i bpríosún muid, baineadh na páistí dom agus cuireadh dúnmharú inár leith,” arsa Sunny. Ach bhí a fhios ag Rhodes an dóigh leis an chóras a láimhseáil. Le téarma príosúntachta a fháil in áit phionóis an bháis, mhaígh sé gurb iad Sunny agus Jesse a mharaigh an bheirt phóilín.

Cuireadh scrúdú bhrathadóir éithigh air ach ainneoin gur theip air, níor tugadh sin le fios go dtí 17 mbliana níos maille (sin scéal eile). Chreid Jesse agus Sunny go simplí, as siocair gan iad a dhath contráilte a dhéanamh, go ligfí saor iad ach fuarthas ciontach iad agus daoradh Sunny agus Jesse chun báis – ar fhianaise Walter Rhodes agus fianaise phríosúnaigh eile – cailín óg a ligeadh amach as an phríosún díreach i ndiaidh í an fhianaise bhréagach a thabhairt – a dúirt gur chuala sí Sunny ag “admháil” go ndearna sí na dúnmharaithe. Ag an am, ba í Sunny Jacobs an t-aon bhean amháin a bhí i sraith an bháis i Meiriceá. Chaith sí cúig bliana ina cillín seachas dhá uair sa seachtain nuair a ligeadh di cithfholcadh a ghlacadh agus an chuid eile den leathuair a chaitheamh amuigh sa chlos le garda nach raibh cead aige labhairt lei. Ba doiligh ag duine ar bith a shamhlú chomh huaigneach is a bhí sí. . Cad é na “coping mechanisms” a bhí aici, a d’fhiafraigh mé di. “Bhuel, ag an tús, bhí mé beo ar an fhearg,” ar sí. “Ba é ba mheasa ná go raibh beirt pháiste agam. Bhí mo iníon deich mí agus níor thuig sí ach bhí mo mhac naoi mbliana d’aois agus bhí seisean sa charr linn agus d’imir sé an-droch-thionchar airsean. Tháinig stad sa chaint air, bhí drocham aige ar scoil, b’éigin do bogadh ó scoil go scoil. Mar sin, sa chéad chúpla bliain, bhí sé go hainnis,” ar sí.

Deir Sunny gur chaith sí na céad cúpla bliain sin lán feirge agus frustrachais, chaill sí muinín in achan rud ar teagascadh di, gur bréaga a bhí sa chóras dlí agus cirt, a bhí i nDia. Mhothaigh sí go raibh sí ag cailleadh a daonnachta, gur ainmhí feargach i gcás a bhí inti. Tháinig feabhas ar chúrsaí nuair a fuair sí litreacha ó Jesse agus óna tuismitheoirí agus chinn Sunny go ndéanfadh sí a dícheall bheith ina duine chomh maith is a thiocfadh lei. “Chinn mé go raibh cumhacht níos tábhachtaí ná na daoine a chuir i bpríosún mé,” ar sí. “Ba liomsa mo shaol féin taobh istigh den chillín sin sé throigh fá shé throigh, níorbh éigin dom maistín faoi sceimhle agus faoi fhearg gach bomaite den lá. “Chinn mé go ndéanfainn mo chuid oibre inmheánach – rinne mé tearmann de mo chillín. Don chéad uair i mo shaol, d’aithin mé go raibh searbhóntaí agam. Níorbh éigin dom obair a bith a dhéanamh – glanadh, cócaireacht, siopadóireacht a dhéanamh, ní raibh aon duine faoi mo chúram. “D’aithin mé go raibh faill iontach agam,” arsa Sunny. “In áit an garda a bhí mo choinneáil sa chillín a fheiceáil, chonaic sí searbhónta a bhí ag giollacht bia dom. Mhothaigh mé buíoch. Thiocfadh liom díriú ar na drochthreimhsi amháin – agus bhí siad ann – ach bhí buntáistí ag baint leis an saol seo fosta. “Shuínn sios, dhéanainn ióga, rud a chonaic mé ar an teilifís agus bhí cuma mhaith air ainneoin nach raibh mé ar rang riamh. Dhéanainn machnamh agus sit-ups agus press-ups. Chinn mé gan a bheith dúdóite. Dhéanainn fadhbanna mata i mo chloigeann, rud ar bith leis an leadrán a choinneáil faoi smacht.” Agus, ainneoin gur tháinig amhras uirthi faoi Dhia, fuair sí amach go raibh cuid mhór tairbhe le baint as an Bhíobla a bhí sa chillín. I ndiaidh tamaill, fuair Sunny amach go raibh níos mó pribhléidí ag na fir a bhí ar shraith an bháis ná mar a bhí ag na mná. Mar sin, chuir sí an dlí ar na húdaráis, cás a bhain sí agus mar thoradh, bhí sí ábalta dhá leabhar sa tseachtain a bheith aici agus bhí sí ceadaithe bheith taobh muid dá cillín ceithre uair a chloig – in aghaidh na seachtaine! Bhí sin thar barr, a deir sí. Don chéad uair le cúig bliana, le linn na gceithre uair a chloig sin, bhí cead aici labhairt le daoine eile. As siocair na páistí bheith ar scoil agus iad ina gcónaí i New Hampshire, ní bhíodh mo thuismitheoirí ábalta iad a thabhairt ar cuairt ach le linn laethanta saoire na scoile. “Rinne mé amach nach gcaithfinn mo shaol lán eagla. Dá dtiocfadh an bás, thiocfadh sé. Gach lá dá dtiocfadh, b’fhéidir gurb é mo lá deireanach a bheadh ann agus ba mhairg é dá gcaithfinn faoi sceimhle é,” ar sí.

Ní hionann am i bpríosún agus an t-am taobh amuigh. Deir sé go raibh trí thréimhse sa lá – an tréimhse idir bricfeasta agus lón; an tréimhse ón lón agus go dtí am dinnéir agus ansin an ceann b’fhaide, ó am dinnéir go dtí am bricfeasta. Ba iad na beilte amháin a bhris an lá ina gcodanna. I ndiaidh chúig bliana, lagdaíodh an daorbhreith ó phionós an bháis go dtí príosúntacht saoil agus bhí cead aici tegamháil a dhéanmh leis na priosúnaigh eile, ar theagasc sí ióga dóibh. Deir Sunny, nuair a tháinig sí go hÉirinn an chéad uair, go deachaigh sí ar thuras bus turasóireachta chuig príosún Chill Mhaighreáin.

“Nuair a chuaigh mé isteach, bhí mé ag iarraidh na cillíní a fheiceáil ina mbíodh na hÉireannaigh clúiteacha seo, le fáil amach an raibh sé cosúil le cillín s’agam féin,” ar sí. “Nuair a chuaigh mé isteach, bhí siad díreach mar a gcéanna, sé choiscéim go dtí an doras, sé choiscéim ó thaobh go taobh, dá gcuirfeá amach do lámha ó thaobh do taobh, dhóbair go dtiocfadh leat do mhéara a leagan ar an dá bhalla. Sin an spás ina bhfuil tú i do chónaí. “Ach d’fhoghlaim mé gur mó mé ná colainn a dtiocfadh leo a chur i gcillín. Mhothaigh mé gur sprid seachas colainn a bhí ionam. Bhí mé beo níos mó i mo sprid ná i mo cholainn. Gach lá, dhéanainn an machnamh agus chuirinn mo sprid amach. D’aithin mé nach dtiocfadh le ballaí an phríosúin mé a choinneáil istigh, nár choinnigh sé ach mo cholainn fhisiciúl istigh ach gur ann do ghné eile de mo bheithsine, agus go raibh ghné eile sin saor agus nárbh fhéidir é a shárú. “Chuirinn mo sprid amach chuig mo chuid páistí gach oíche le croí mór isteach agus póg oíche mhaith a thabhairt dóibh ar a 11pm gach oíche,” ar sí. Ach bhí tréimhse dubh dorcha ag Sunny agus í i bpríosún. Cuireadh a páirtí, Jesse Tefaro, chun báis i ndiaidh é 15 bliana a chaitheamh ar shraith an bháis ar dhóigh chomh scáfar gur doiligh a shamhlú.

Ar an 4ú Bealtaine 1990, cuireadh Jesse ar an chathaoir aibhléise darbh ainm Old Sparkey. Níor oibir sé mar ba cheart. Ghlac sé 13 bhomaite le go bhfaigheadh Jesse bás. Dúirt finnéithe gur tháinig bladhairí sé orlach amach as a chloigeann agus toit amach as a chluasa. “‘Tá tú ag cur fear neamhchiontach chun báis. Cuimhnígí ar m’ainm,’ na focail deireanacha a dúirt sé,” arsa Sunny. “Tamall ó shin, rinneadh drama darbh ainm The Exonerated ina léann siad amach sliochtanna as litreacha idir mé féin agus Jesse. Mar sin, ní shílim go ndéanfar dearmad choíche dá ainm.” ar sí. (Ghlac a n-iníon go dona le bás a Daidí agus b’éigean í a chur chuig scoil do pháistí a bhfuil fadhbanna síceolaíochta acu agus tá fadhbanna leanúnacha aici féin agus ag Eric). Sa deireadh thiar thall, i ndiaidh í 17 bliain a chaitheamh i bpríosún, d’éirigh le cairde agus le dlíodóirí a bhí ag obair ar a son habeas corpus a fháil. Tháinig siad ar cháipéisí a léirigh go raibh Walter Rhodes ag inse bréaga, gur theip air sa scrúdú bhrathadóir éithigh.

Tharraing an finné óg siar a fianaise bhréagach agus d’aithin na húdaráis go raibh sí neamhchiontach. Anóis, bhí sí ag toiseacht saoil úir ach gan í réidh fána choinne, a páirtí marbh, a tuismitheoirí marbh, a beirt pháiste ina strainséirí aici, gan í ábalta béile a d’ordú gan taom scaoill a bheith aici. Arís agus an mheon dheimhnitheach sin aici, chinn Sunny go ndéanfadh sí stocaireacht in éadan phionóis an bháis agus tugann sí cainteanna ar son Amnesty International. Tháinig Sunn Jacobs go hÉirinn uair amháin le caint a thabhairt agus tá sí ann ó shin! Bhí sí ag tabhairt léachta nuair a thug sí faoi deara go raibh fear sa lucht éisteachta ag caoineadh. Fear darbh ainm Peter Pringle a bhí ann, Baile Átha Cliathach a ciontaíodh – go héagórach – as Garda a mharú i mBealach a Doirín i 1980. Chaith seisean 15 bhliana i bpríosún sular scaoileadh saor é. D’éirigh Peter agus Sunny iontach mór le chéile agus anois tá an bheirt acu ina gcónaí i gConamara agus Sunny ag foghlaim Gaeilge! Taistealann siad go forleathan lena scéal a inse agus stocaireacht a dhéanamh in eadan phionóis an bháis.

Bíonn Sunny ag teagasc ióga do dhaoine taobh amuigh agus taobh istigh de phríosúin anseo in Éirinn. Is féidir scéal ionspráidiúil Sunny Jacobs a léamh ina iomláine sa leabhar Stolen Time a foilsíodh i mbliana ag Doubleday. * Foilsíodh an scéal seo i gcéaduair san Irish News.

Le tuilleadh ábhar Gaeilge a fheiceail, is féidir sintiús a ghlacadh ag www.irishnews.com